Como redeseñar o sistema alimentario para evitar o desperdicio
A alimentación constitúe unha das necesidades básicas do ser humano atendendo á famosa xerarquía de Maslow. Con todo, segundo o traballo seminal que publicou a FAO en 2011, unha terceira parte dos produtos agrícolas e gandeiros que se producen no mundo non son consumidos como alimentos. A magnitude desta cifra espertou conciencias e converteu ao desperdicio alimentario nun dos eixos da política alimentaria a nivel mundial na última década.
Só por poñer un exemplo relativamente recente, a estratexia Da granxa á mesa (Farm to Fork) da Unión Europea, aprobada en maio de 2020, inclúe dúas actuacións específicas, dun total de 27, sobre o desperdicio alimentario. Está xustificado este interese por parte dos responsables políticos? É realmente un problema que debese preocupar á sociedade?
Que é o desperdicio alimentario?
Para tratar de responder, tentaremos en primeiro lugar definir que se entende por desperdicio alimentario e por que se xera. Non está a ser fácil chegar a unha definición de consenso, xa que as perspectivas desde as que se enfoca o problema son diferentes.
A FAO contémplao no marco da seguridade alimentaria. Dito noutras palabras, e simplificando bastante, contrapón desperdicio a malnutrición e á dificultade de acceso aos alimentos por parte de sectores importantes da poboación.
Desde unha perspectiva de países desenvolvidos, asóciase o desperdicio de alimentos a un malgasto dos recursos necesarios para xeralos.
Estas dúas visións son complementarias. As estratexias que se poidan deseñar para diminuír o desperdicio deberían contemplar tanto o malgasto de recursos escasos como a seguridade alimentaria da poboación máis vulnerable.
Por que existe o desperdicio de alimentos?
O malgasto non é senón unha consecuencia de como están configurados os sistemas alimentarios. Por dicilo nunha linguaxe que todo o mundo pode entender: o malgasto forma parte dos denominados efectos colaterais dos sistemas alimentarios actuais.
A competitividade no sistema alimentario xerou nas economías desenvolvidas unha gran variedade de alimentos a uns prezos que se mantiveron bastante estables en termos reais nos últimos anos. Pero, cal é o custo, que normalmente pasa desapercibido, deste relativo éxito para a sociedade?
É complicado ser moi preciso xa que existen numerosos estudos dedicados a cuantificar o desperdicio con resultados moi heteroxéneos. O rango abarca desde o 43 kg per cápita de Xapón ata o 415 kg per cápita de Estados Unidos. En España, o Goberno dá unha cifra de 176 Kg per cápita para 2019.
Pero non fagamos moito caso ao valor absoluto, do mesmo xeito que coa cifra da FAO, xa que tanto os métodos como o que se considera desperdicio varía dun estudo a outro. Xustamente unha das dúas actuacións da estratexia "Da granxa á mesa" consiste en cuantificar o desperdicio, aínda que dá liberdade aos países para elixir a metodoloxía.
Debería primar a simplicidade fronte ao rigor. Non se trata de cuantificar con exactitude, se non de que sexa fácil (en base a estatísticas xa existentes ou que requiran poucas modificacións). O que interesa é a evolución. Os obxectivos de desperdicio sempre se refiren a porcentaxe de redución.
Canto costa á sociedade?
Segundo diversas fontes, a produción de produtos agrícolas e gandeiros ocupa un 37 % da superficie terrestre, consome o 70 % da auga dispoñible e xera ao redor do 25 % das emisións de gases efecto invernadoiro.
Se unha terceira parte dos devanditos produtos non acaban sendo inxeridos pola poboación, significa que estamos a ocupar un 12 % da superficie terrestre (equivalente á extensión de Canadá e India conxuntamente) para non producir nada. Estamos a tirar unha 23 % da auga dispoñible (3,6 veces o consumo de auga en EE. UU. nun ano) e estamos a xerar un 8 % dos gases efecto invernadoiro (sería o terceiro emisor despois de EE. UU. e China), coas súas consecuencias para o cambio climático, tamén para nada.
Se engadimos o compoñente de seguridade alimentaria, reducir o desperdicio alimentario nun 25 % permitiría erradicar a malnutrición no mundo, que afecta a 900 millóns de persoas.
Vista a magnitude do problema, as dúas últimas preguntas que nos facemos son: quen é responsable? e que podemos facer para previr e reducir o desperdicio alimentario?
Quen é responsable?
Cada elo da cadea minimiza a súa responsabilidade e sempre mira ao elo que ten por encima ou por baixo. Pero, en realidade, todos somos solidariamente responsables.
O que si é certo é que a totalidade dos traballos refírense ao consumidor final como o principal responsable (entre o 40 % e o 50 % do desperdicio xerado, dependendo do estudo), pero todos temos parte de responsabilidade. Que non xeremos moito desperdicio non implica que as nosas estratexias empresariais non estean a producir desperdicio aos nosos provedores ou aos nosos clientes.
Por tanto, calquera solución ao problema require estratexias conxuntas que deben ser consensuadas e adoptadas por toda a cadea. Esta é quizais una das principais limitacións das actuacións que se desenvolveron ata a data, moi ligadas ás estratexias de responsabilidade social corporativa dunha empresa específica (xa sexa de produción, comercialización ou transformación).
Que os consumidores sexan os máximos responsables do desperdicio, ao meu xuízo, ten que ver co escaso valor que a sociedade concede á alimentación. Non se valora na súa xusta medida o esforzo de moitas persoas para que un produto estea na nosa mesa.
Que podemos facer?
Os prezos relativos dos alimentos son moi baixos e tiralos supón unha porcentaxe mínima do gasto das familias. Neste sentido, o deseño de políticas de educación encamiñadas a incrementar o valor dos alimentos podería contribuír significativamente a previr o desperdicio.
En todo caso, as medidas para reducir e previr o desperdicio alimentario deberían respectar a seguinte escala de prioridades:
En primeiro lugar, os sistemas deberían de autorregularse mellor co fin de axustar oferta e demanda.
Se isto non é posible, entran en xogo as políticas de redistribución tratando de repartir os excedentes entre a poboación máis vulnerable (papel que de forma exemplar están a desenvolver os bancos de alimentos).
Se aínda así xérase un exceso de oferta, deberíase apostar pola promoción de solucións tecnolóxicas dirixidas á revalorización dos residuos (por exemplo, extracción de nutrientes para enriquecer de forma natural outros alimentos).
Finalmente, se isto non é posible, poderían introducirse os alimentos malgastados nun ciclo máis longo a través da súa utilización nos pensos dos animais para convertelos despois en leite, carne ou ovos.
Dicimos “finalmente” porque a utilización de alimentos non consumidos pola poboación para a xeración de compost ou bioenerxía séguese considerando desperdicio. O alimento non se utiliza para o fin para o que se produciu, que é satisfacer as necesidades da poboación, idea coa que comezaba este artigo.
José María Gil Roig - Director do CREDA- UPC- IRTA, Universitat Politècnica de Catalunya, BarcelonaTech.
Voltar o listado