A "escola rara" chamou a atención de miles de visitantes desde a súa inauguración, en marzo pasado. Hai unhas semanas, en pleno inverno uruguaio, celebrouse unha atarefada xornada de portas abertas. "Fai un frío que pela", rezongaba un señor antes de entrar ao edificio, co mate e o termo debaixo do brazo. Un "frío que pela" é un unha temperatura de 6 ºC, con orballo e xélido vento oceánico que non deixa paxaro á vista. Pero dentro esperáballe unha sorpresa: unha temperatura de 20 ºC, sen aparello de aire acondicionado.

Velaquí outra das claves da escola, a orientación (cara ao norte) co fin de absorber o pouco ou moita calor do sol. E outra máis: o grosor das paredes, auténticas masas térmicas que manteñen a temperatura interior, durante todo o ano, entre 18 ºC e 22ºC. Explicado isto, un mozo voluntario guía aos visitantes ata o fondo da galería "mentres os nenos tocan as plantas e descobren o cheiro da albáfega e o perexil" para ensinarlles un pequeno anaco enmarcado de parede, unha especie de radiografía que deixa ao descuberto as entrañas do edificio: pneumáticos, latas, botellas de plástico, area, pedregullo e algo de cemento.

Para construír a escola utilizáronse aproximadamente 2.000 pneumáticos, 5.000 botellas de vidro, 3.000 botellas de plástico e 14.000 latas de aluminio, ademais de cartón e nailon. Todo se xuntou coa colaboración de empresas e cooperativas de reciclaxe, así como de puntos verdes que foron colocados no balneario e tamén en Montevideo, aproveitando os festivais de música e outros eventos. O outro 40% da obra foi cuberto con materiais tradicionais, como area, terra, pedregullo, cemento, madeira e os cristais da gran galería invernadoiro.

Seguindo o método de Reynolds, os pneumáticos enchéronse con area ou pedriñas e colocáronse en fileiras de tres na parte inferior, dous na media e unha na superior. Botellas, nailon, cartón e latas serviron para encher todo oco e logo o cemento cubriu o edificio para evitar que o sol tome contacto coas gomas. A parte posterior da escola sorprende aos visitantes cun gran terraplén que parece querer tragarlla, pero que funciona como un gran caparazón illante e por onde asoman as bocas duns tubos que atravesan o montículo e desembocan nas aulas para refrescar o ambiente no verán. Cando fóra é normal que faga unha temperatura de 38 ºC, dentro nunca supera os 22 ºC.

Trátase da primeira escola sustentable de América Latina, nada menos, e así o anuncia un xigantesco cartel en plena Ruta Interbalnearia, camiño de Punta do Leste, o máis elegante  dos balnearios uruguaios, por onde pasan centos de miles de viaxeiros. O recinto, que ten un total de 270 metros cadrados, abriu as súas portas en marzo tras unha maratoniana construción (pouco máis dun mes), nunha festa transmitida en directo por todos os telexornais. Alá estaban os 40 alumnos que teñen entre 3 e 12 anos, os veciños, os políticos e a ONG Tagma ao completo, integrada por Martín Espósito e os seus amigos, aqueles raparigos que unha vez idearon este plan nun café montevideano.

Espósito lembra que foi en 2011 cando un amigo recomendoulle que vise un documental, O guerreiro do lixo, sobre Reynolds, a súa concepción da arquitectura, a súa obsesión por reutilizar o que o mundo descarta e o seu pacto irredutible coa natureza. Espósito, vinculado ao activismo ambiental, reuniu aos seus amigos para contaxiarlles a idea de construír unha escola pública, rural, tomando como referencia o Modelo Global, adaptable a calquera clima, ideado por aquel arquitecto ianqui irreverente. Pero, como convencer a Reynolds? Espósito escribiulle un correo electrónico e nada. Enviou un segundo e nada. O terceiro tampouco tivo resposta. Un día chamou e respondéronlle. Dixéronlle que si, pero que primeiro xuntase a prata.

Non se trataba só de diñeiro. Había que atopar o lugar e convencer aos gobernantes e á comunidade, das vantaxes daquela rareza destinada a converterse en centro escolar. Para iso tiveron que lidar coa burocracia, tantas veces basta e predisposta a trabarlo todo. O proceso, cal novela kafkiana, durou cinco anos. Pero xa tiñan o si de Reynolds. Así que crearon unha ONG á que chamaron Tagma. Logo formalizaron o proxecto e cartafol en man percorreron máis de 50 empresas, ata que unha firma comercial local, Nevex, decidiu cubrir a práctica totalidade dos 300.000 euros que custou o edificio.

"A escola pública sempre foi o espazo democrático por excelencia en Uruguai e estamos convencidos de que pode ser o motor ideal para construír este cambio cultural", sosteñen desde Tagma. O cartafol deu tumbos por varias oficinas públicas, chegou a mans de intendentes, secretarios de intendentes, lexisladores e secretarios de lexisladores. Entre varios nons abriuse paso o si das autoridades da educación primaria e o apoio da Facultade de Arquitectura da universidade pública.

Baralláronse varios destinos, ata chegar ao actual, Jaureguiberry, fundado nos anos 30 do século pasado por un enxeñeiro que soñou con converter aqueles areais nun parque natural. Contan que don Miguel Jaureguiberry plantou piñeiros, acacias e eucaliptos, que atraeron benteveos, calandrias, horneros e paxaros carpinteiros, primeiros inmigrantes desta zona. Probablemente dese ?visionario?, como o chaman os veciños, proveña a afianzada conciencia ambientalista dos aldeáns reflectida no seu portal Jaurecológico.

"O que máis aprendemos é que non che podes sentar a esperar e que tamén hai que traballar en varias frontes ao mesmo tempo", comenta Espósito. "Hai conservadurismo e medo, porque ao final todo ten un transfondo político e en política os erros son difíciles de emendar". Precisamente, o medo do que fala Espósito foi o que fixo que algúns veciños dubidasen nun comezo da viabilidade do proxecto. Pasoulle ao avó de Maru. "El dicía que isto ía ser un desastre. Dicía que non e que non. Só eu e a miña mamá queriamos a escola", explica. E agora, o avó está contento? ?Está caladito?, responde Maru.

Reynolds, o guerreiro do lixo, chegou a Montevideo en maio de 2015 para coñecer á comunidade e ofrecer unha conferencia sobre os alicerces de Earthship Biotecture, a empresa que fundou logo de superar os avatares do sistema académico estadounidense, renuente "sobre todo 45 anos atrás" a un modelo tan pouco convencional. E segundo confesou, namorouse do proxecto uruguaio por tratarse dun atrevemento de veinteañeros, unha escola pública e unha comunidade rural celosa do espazo que habita. Deixou entrever que está cansado de toparse con magnates que se apuntan a tendencias pasaxeiras sen conciencia algunha da integración e o equilibrio que debe existir entre nós e o espazo que habitamos.

En febreiro, o arquitecto de melena incorrixible plantouse en Jaureguiberry con 23 técnicos da academia Earthship. En total, a construción estivo a cargo de 140 voluntarios, homes e mulleres, de Uruguai e outros 30 países, que combinaron clases teóricas co traballo físico. Mentres unha metade estaba na obra, a outra estudaba o método de construción de Earthship nun local contiguo á escola. Os veciños colaboraron na procura de aloxamento para os voluntarios, ademais de participar desde 2014 en talleres sobre medioambiente. "Cambiar a conciencia global de calquera tema, sexa bioconstrucción ou outra cousa, leva tempo. Doe desfacer patróns e aí vexo o valor de Earthship: faiche parar e facerche preguntas", comenta Laryssa Toroshenko, de 29 anos, voluntaria que chegou desde Canadá e é fiel seguidora do proxecto desde 2013.

Preto de Toroshenko, solícita e atenta a todo o que pasaba no pobo estivo Sandra Coppes, que leva 46 dos seus 50 anos vivindo en Jaureguiberry e ten tres netas que asisten á nova escola.  "Hai moitos anos que soñaba con ter unha escola acá. Por iso fixen propio este proxecto. Agora hai que coidala e mantela", di. Desde moi novo, Coppes traballou como empregada de fogar, cos altibaixos que iso supón nun balneario. Agora os seus plans cambiaron, decidiu construír un pequeno quiosco con botellas de plástico, area, latas, madeira e algúns envases de vidro. Experiencia non lle falta. E segundo ela mesma explica, Jaureguiberry non anda sobrado de tendas de bebidas e alimentos. Así que, probablemente, o novo emprendemento de Sandra siga o bo ronsel que deixou a escola.